Wystawa. Na środkowym pasie latem trawa była wysoka

Trawa była wysoka na początku lat czterdziestych dwudziestego wieku, kiedy Hermann Harz fotografował autostrady III Rzeszy (reichsautobahn) na potrzeby monumentalnej książki propagandowej Das Erlebnis der Reichsautobahn.Przygotowało ją ministerstwo uzbrojenia i amunicji, na którego czele stał Albert Speer, w 1943 roku dla upamiętnienia pierwszej rocznicy śmierci Fritza Todta – generalnego inspektora dróg III Rzeszy, w których sieć wpleciona była najstarsza część dzisiejszej autostrady A4. Jej pierwszy odcinek otworzono pod Wrocławiem (Breslau) w 1936 roku. Zdjęcia w Das Erlebnis der Reichsautobahn są materializacją wizji Todta. Droga była według niego pojęciem filozoficznym, rozpatrywanym w kategoriach rasowych, wyrażała niemieckiego ducha tkwiącego w twórczych mocach budowniczych. Autostrady stanowiły gigantyczne dzieło sztuki, wtapiały się z gracją w ojczysty krajobraz, ujawniając nową perspektywę i sposób postrzegania jego piękna. Miały być tworem przezwyciężającym odwieczny rozdźwięk między naturą i techniką. Fotografie Harza są doskonałą emanacją tej myśli – puste trasy wrośnięte w zielone pola i kwietne łąki, nienaruszające harmonii otoczenia. Dla podkreślenia tej sielankowej atmosfery zamiast samochodów widzimy na nich ludzi – kobiety zbierające kwiaty, mężczyzn zgarniających skoszoną trawę. Oglądający fotografie nie mają wątpliwości, że ciągnący się kilometrami beton w żaden sposób nie zakłóca życia okolicznych społeczności.

Na powojennych czarno-białych fotografiach mieszkańcy Wrocławia i przyautostradowych miejscowości nieświadomie powielają barwne obrazki z nazistowskiego albumu. Chętnie wybierają się na pustą w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych autostradę – na przejażdżki albo na pikniki na środkowym pasie zieleni. Opalają się, plotą wianki, chodzą boso po rozgrzanym betonie. Nie widać wtedy na nim jeszcze pęknięć, a smoła ściśle wypełnia łączenia między płytami. Do 1936 roku w budowie reichsautobahn zużyto prawie dwa miliony ton betonu. Na podwrocławskiej autostradzie przetrwał on bez większych remontów niemalże siedemdziesiąt lat. Pierwotnie nawierzchnia dzisiejszej A4 wykonana była z płyt betonowych o grubości dwudziestu centymetrów ułożonych na zagęszczonym podłożu gruntowym. Pomiędzy nim a betonem cementowym dodawano warstwę papieru nasączonego olejem – miał zapobiegać odciąganiu wody z mieszanki betonowej w trakcie jej wiązania. Papier, będący podstawą moich archiwistycznych poszukiwań na potrzeby książki i wystawy – nośnik wspomnień, opowieści i obrazów – okazał się spoczywać ukryty na spodzie konstrukcji autostrady, współtworząc jej historię.

Z pytań o to, czy i co pamięta materia, rozmów z ludźmi, godzin w bibliotekach i archiwach powstała najpierw książka, a potem wystawa. Obie te formy w sposób niejednokierunkowy, nielinearny eksplorują szczeliny wspomnień różnych aktorów o miejscu, które dziś nazywamy autostradą A4, a czasem zapadają się w tym, co ze wspomnień wymazane. Archiwa III Rzeszy są wplecione w tę narrację. Chciałam by mogła powstać z nich odmienna niż pierwotnie opowieść, uwolnić je od służalczej, propagandowej roli, którą pełniły. Chciałam też, żeby moje spojrzenie rozbiło dyskurs stworzony przez mężczyzn na przestrzeni lat – planistów, budowniczych, teoretyków, fotografów. Skonfrontowałam ze sobą obrazy z odległych kontekstów i czasów, żeby obserwować, jak zaczynają przeczyć same sobie, a jednocześnie, jak ich sensy tworzą się na nowo oraz, jak autostrada, droga o ściśle określonych parametrach, z precyzyjnie wyliczonymi kątami zakrętów, staje się labiryntem.

Miejsce: Galeria Fotografii pf, CK Zamek, Poznań

Czas trwania: 8.11.2024-5.01.2025

Kuratorka, aranżacja: Agata Ciastoń

Kierowniczka gelarii: Dominika Karalus

Współpraca i montaż: Wojciech Luchowski